رد پای الگوهای همسان … پاسخ به طرح یک مساله (بخش دوم)

در پایان نوشته طرح یک مساله ،پروسه طراحی ، نمونه هایی از طرح های دانشجویی به عنوان طرح هایی با الگوی یکسان ، معرفی شده اند، این برخورد حاوی دو نگرش انتقادی است … یکی ارائه مباحث طراحی ، مغایر با انتظار از واحد ارائه شده دانشگاه (مثلا ارائه مباحث و صورت مساله طرح ۵ در طرح ۱) و دوم القای نظر استاد به دانشجو و در نتیجه یکسانی طرح ها …

مساله اول نیازمند تفحص و تحقیق در خصوص مباحثی است که در هر مرحله از طراحی در دانشکده های معماری دانشگاه های ایران ارائه میشود، مشترکات و باید های آنها و نیز بخشهایی که مطابق با نیاز و تشخیص هر دانشکده بر عهده گروه معماری آن دانشکده گذاشته شده باید استخراج می شد ، با نمونه هایی از دانشگاه های موفق دنیا مورد مقایسه قرار میگرفت و … که از حوصله مطلب ما خارج بود، این امکان هم وجود داشت ( و دارد) که اساتیدی مثل مرتضی میرغلامی ، توضیح خلاصه ای در این خصوص ارائه کند …

بنا براین تلاش ما پرداخت مختصر به مبحث دوم است، چرا که نمونه های ارائه شده محدودند و مسئله در نگاه اول ، مساله ای ملموس است ، در نتیجه خوانندگان خود میتوانند کارها را ببینند و در صورت لزوم در بحث شرکت کنند .

همچنین در صورت علاقه مندی اساتید ، نمونه هایی از کارهای آتلیه های مختلف میتواند به نمونه های موجود ما اضافه شود و باعث غنی تر شدن بحث گردد. بحثی که تلاش آن ، جستجوی الگوهای همسان در آتلیه طراحی یک استاد معماری است، سوال اینجاست که آیا نوعی همسانی – فرمی یا مفهومی،فکری – در طرح های یک دوره (مثلا یک ترم درسی) و یا حتی دوره های متفاوت ولی با یک استاد معماری، وجود دارد یا نه؟ و اگر هست ، این یک امر مثبت یا منفی است؟

در این بحث، کارهایی از آتلیه های طراحی آنتونی سی. آنتونیادس، مرتضی میرغلامی،کمال یوسف پوروخشایار کاشانی جو مورد بررسی اجمالی قرار گرفته و دست آخر نتیجه گیری کلی ارائه شده است… ابتدا طرح ها و “پس از آن” توضیح را ببینید، ذکر دو نکته نیز لازم است : طرح های ارائه شده حاصل تلاش ارزشمند اساتید و دانشجویانی علاقه مند به معماری است ، نمونه ها آشکارا حامل تفکرات ارزشمند معماری هستند و این متن به هیچ وجه به دنبال جنبه منفی کلمه ، نبوده و نیست. دوم اینکه ما در پی تحلیل طرح ها به طور انفرادی نیستیم. موفق یا نا موفق بودن پروژه ها در پاسخ دهی به عملکرد یا مساله طرح ، خارج از بحث ماست.

آنتونی سی. آنتونیادس (استاد دانشگاه تگزاس و نویسنده کتاب بوطیقای معماری) نمونه هایی از کارهای دانشجویان خود را در کتاب بوطیقا ارائه کرده است… موضوع طراحی گروه اول ، هتل کنگره در دالاس تگزاس، دانشجویان سال چهارم ، دانشگاه تگزاس ۱۹۷۷-۱۹۷۹ کتاب بوطیقا ص ۱۴۲، مبانی طراحی ارائه شده از طرف استاد در این طرح، رویکرد تغییر پذیری فرم است (ر.ک. بوطیقا خلاصه گفتار چهارم)

طرح های ارائه شده به نحو قابل قبولی ، متفاوتند ، طرح شماره ۸ با خالی کردن طبقات میانی و طرح ۲ با ایجاد یک ساختار هرمی بلند مرتبه در کنار بخشهای کوتاهتر، خود را از سایر طرح ها جدا کرده اند. با این حال در طرح شماره ۱،۳،۴،۶ و ۷ سیستم شکست حجمی پله ای مورد علاقه استاد ، به خوبی قابل مشاهده است.

موضوع طراحی گروه دوم، قصر اودیسه،طرح پیشنهادی دانشجویان پس از مطالعه اودیسه هومر ، بوطیقای معماری ص۱۸۱ ، مبانی طراحی دستمایه، شعر و ادبیات است.

با اینکه دانشجویان حتی از نظر فرهنگی با هم بسیار متفاوتند، مشابهت بیشتری نسبت به طرح اول ، در آنها یافت می شود. تمام طرح ها ، در الگوهای حجمی کلان، فضاهای پر و خالی و گاهی در دسترسی ها ، با هم مشابهند، الگوهای خرد نیز شباهت بسیار دارد،مثلا سازماندهی بازشو ها ، ریتم و فرم آنها .

موضوع طرح گروه سوم، اقامتگاهی دنج برای تعطیلات آخر هفته یک نویسنده، دانشجویان سال سوم دانشگاه تگزاس ،بوطیقای معماری ص۱۸۰

در نگاه اول طرح ها بسیار با هم متفاوتند اما با دقت بیشتر حتی در این تفاوتهای اساسی نیز میتوان الگوهایی همسان یافت : آیا مارک بورز(mark bowers) ، دنی ریچاردسون (danny Richardson) و برنت کلی (brent Kelly) طرح ۲،۳و۴ هم اتاقی خوابگاه هستند؟ دو بخشی بودن طرح، استفاده از فرم های خالص دو دایره و دو مربع در کنار پله های مورد علاقه استاد …

مجموعه پروژه های بیشتری از آتلیه این استاد متفکر در کتاب خود او ارائه شده است اما ما قصد بررسی همه کارها را نداریم… آنتونی خود روند کلی طراحی را در (حداقل) یک کتاب به خوبی تشریح کرده است. تمامی راهبردهای ارائه شده او به عنوان تمرین در کلاسهای طراحی آزمایش شده است. خود او نیز بر همین اساس کارهایی دارد.

مرتضی میرغلامی و مهندس نارنگی، اساتید معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تصاویر با اجازه ایشان مورد استفاده و بررسی قرار گرفته است ، همچنین تمام تصاویر کوچک شده و لینک به مطلب و تصویر اصلی در وبلاگ این استاد متفکر معماری است.

موضوع طراحی : مدرسه ۱۰ کلاسه ، دانشجویان سال سوم (؟) دانشگاه تبریز، زمین پروژه ، ویلاشهر – تبریز

طرح ها از لحاظ فرمی متفاوت ولی همگی در یک سبک خاص (مربوط به دوره لیت مدرن یا پست مدرن) هستند. در این ریشه مشترک، یافتن الگوهای یکسان فرمی در آنها به راستی دشوار است ، هر چند در طرح های شماره ۳،۴و ۵ تلاشهایی در جهت کار با صفحه و خط دیده می شود و نیز نوعی خاص از ترکیب احجام در طرح ۵ و ۳ مشترک است. مرتضی میرغلامی روند کلی طراحی را به طور خیلی خلاصه بیان کرده است …

“… خوب چند هفته اول صرف شناخت مدارس، برنامه فضایی، بازدید از مدارس ابتدایی و ارتباط با بچه ها می گذشت. بعد با تحلیل سایت و ارائه یک سری آلترناتیو حجمی. بر اساس داده های تحلیل سایت و بعد ارائه پلان و رابطه رفت و برگشتی بین پلان و فرم و در حین کرکسیون ها بحث با دانشجویان بر سر فضای داخلی و ارائه نمونه فضاهای مختلف …”

کمال یوسف پور ، استاد معماری دانشگاه آزاد هریس ، تصاویر با اجازه ایشان مورد استفاده و بررسی قرار گرفته است . همچنین تمام تصاویر کوچک شده و لینک به مطلب و تصویر اصلی در وبلاگ این استاد متفکر معماری است.

موضوع طراحی ، مبانی طراحی ۲، طراحی یک رستوران شهری.

سرزندگی و پیگیری اندیشه نو و روحیه جستجوگری موضوعی است که در طرح های این مجموعه به چشم میخورد، هر چند طرح ها حاصل کار افراد مختلفی است ، اما پیگیری یک روند فکری (جستجو گری فضا) و فرمی (صفحات تا خورده ، فولد ها و نیز فضای پویا) در تمام کارها دیده می شود. کمال یوسف پور ، شیوه و رویکرد خود را در آموزش طراحی معماری اینگونه بیان میکند …

“رویکرد کلی این شیوه از آموزش طراحی معماری، یک رویکرد فضاگرایانه و مبتنی بر سازماندهی فضا، با استفاده از تغییر فرم است. در این شیوه تلاش می‌شود دانشجویان با تکنیک‌ها و استراتژی‌های مختلف تغییر فرم و تاثیرات هر کدام از آنها بر کیفیت فضای معماری آشنا شوند و آن را بطور ملموس تجربه کنند. آنها می‌آموزند هر نوع تغییر در فرم، کیفیات متفاوتی در فضا به وجود می‌آورد که بسته به خواسته‌هایمان از فضا، می‌توانیم از این تغییرات بهره بگیریم. البته، تغییراتی در فرم قابل قبول است که در خدمت فضا باشد؛ فضا را آزاد کند، نه اینکه آن را حبس کند.

در واقع، رمزگشایی از زبان فرم و تدوین الفبایی برای آن، به گونه‌ای که هر حرف از این الفبا، یک تکنیک تغییر فرم باشد، هدف اصلی این شیوه از آموزش به شمار می‌رود. چون مشکلی که در اغلب آتلیه‌های معماری وجود دارد، این است که به دانشجو زبان و الفبای فرم آموخته نمی‌شود و بدون تجهیز دانشجو به سلاح فرم که اصلی‌ترین روش انتقال اندیشه در هر موضوعی است، از او خواسته می‌شود با یک سری استانداردها، نمونه‌ها و مفاهیم انتزاعی، معماری کند. شاید تنها چیزی که به عنوان روش فرم‌سازی به او آموخته می‌شود، ایجاد یک سری ترکیب‌های دوبعدی و سپس تبدیل آنها به ترکیب تعدادی از حجم‌های در هم تنیده است که بیشتر به تندیس می‌مانند تا یک اثر فضامند معماری. اگر نگاهی هم به تاریخ معماری معاصر بیندازیم، کمتر اثر موفق معماری را می‌توانیم پیدا می‌کنیم که با این شیوه و این نوع ترکیبات شکل گرفته باشد.

با توجه به آنچه گفته شد، در جلسات مختلف کلاس، تکنیک‌های متعدد تغییر فرم و نتایج و دستاوردهای هر کدام از آنها در ساخت و سازماندهی فضا، بررسی و تمرین می‌شوند و این کار از ساده‌ترین و بنیادی‌ترین عنصر فرم، یعنی صفحه، شروع می‌شود و در پایان به به توده یا حجم می‌رسد. در تمام تمرین‌ها، از دانشجویان خواسته می‌شود از ساده به پیچیده و از کل به جزء حرکت کنند و تغییرات در فرم را آهسته و گام به گام پیش برند تا کنترل این تغییرات در چارچوب خواسته‌هایمان از فضا، امکان‌پذیر باشد و به اصطلاح، کار از دست‌مان در نرود. در این شیوه، ماکت و ترسیمات شماتیک ساده، به ویژه از مقاطع، اصلی‌ترین ابزار طراحی است که همگان می‌توانند از آن بهره برند و همانند طراحی دست آزاد، نیازمند مهارت ویژه و انحصاری خاصی نیست.

بدین‌ترتیب، در پایان ترم، دانشجویان با یک زبان معماری برخوردار از یک هدف و الفبای مشخص و قابل کنترل و تغییر، آشنا می‌شوند که می‌توانند در موارد مختلف، از این الفبا برای ساخت جملات یا همان فرم‌های معماری کمک بگیرند و حتی خود در توسعه این زبان و الفبای آن سهیم باشند. در واقع، آنها به یک جعبه ابزار انعطاف‌پذیر فرضی برای تغییر فرم مجهز می‌شوند که در داخل آن، ابزارهای مختلفی برای فرم‌سازی وجود دارد که هر کدام از قابلیت‌های بخصوصی برخوردار هستند که در پروژه‌های مختلف می‌تواند بسته به شرایط و خواسته‌ها، مورد استفاده قرار گیرد. چون در این شیوه، دانشجویان خود زبان و الفبای فرم را به تدریج کشف می‌کنند و با قابلیت‌های هر کدام از اجزای آن آشنا می‌شوند، نیازی هم نیست که از همان جلسات اول با نمونه‌های ترم‌های پیش آشنا شوند. تجربه نشان داده است که هر ترم، در چارچوب این زبان و جعبه ابزار که دائما در حال بسط و توسعه است، پروژه‌های جدیدی تولید می‌شود که در ترم‌های قبلی کار نشده است. در این شیوه، نمونه‌های موفق معماری امروز هم بر اساس استراتژی اتخاذشده آنها برای تغییر فرم و کیفیات فضاهای ایجاد شده مورد بررسی قرار می‌گیرند که اگر این شیوه در جعبه ابزارمان بود، به یک مصداق عینی برای آن تبدیل می‌شود و اگر نبود، شیوه مورد نظر و مصداق آن به جعبه ابزار فرضی افزوده می‌شود.”

خشایار کاشانی جو ، استاد معماری دانشگاه آزاد شهر قدس ، تصاویر با اجازه ایشان مورد استفاده و بررسی قرار گرفته است . همچنین تمام تصاویر جهت ارائه نسبت به ابعاد اصلی آن کوچک شده است.

موضوع طراحی ، طراحی معماری ۱، فرهنگسرا.

درگیری استاد معماری با مسایل حرفه ای معماری ، کار های دانشجویان را به ساختمانهایی ملموس در حوزه حرفه ای کنونی نزدیک کرده است. پاسخهای دانشجویان به طرح مسئله طراحی ، کاملا متفاوت است اما الگوهای همسان مورد نظر ما ، در به کار گیری فرم دایره و نیز حرکات منحنی در کارهای این دانشجویان دیده می شود.

خشایار کاشانی جو ، مسیر حرکتی درس طراحی را ، در قالب یک برنامه تنظیم شده برای ۱۶ هفته درسی بیان کرده است. مباحث مطرح شده این نکته را به ما یاد آوری می کند که در زمان کمی که برای دانشجویان مقطع کاردانی در اختیار او قرار گرفته ، در کنار طرح موضوع طراحی ، دانشجو با مباحثی ملموس و عملکردی آشنا می شود :

هفته اول : تبیین اهداف و سرفصل های درس ، شیوه ارزیابی و چگونگی ارائه تمرینها ، نحوه انتخاب پروژه های فردی و گروهی

هفته دوم : تمرین آشنایی با مفهوم فضاهای فرهنگی و تاریخچه آن ، ریزفضاها و دسته بندی انواع فضاهای مرتبط

هفته سوم : تمرین آشنایی با ابعاد استانداردها و مبلمان کلاس های آموزشی ، انتخاب پروژه های فردی و گروهی

هفته چهارم : تمرین آشنایی با ابعاد استانداردها و مبلمان کتابخانه ، انتخاب پروژه های فردی و گروهی

هفته پنجم : تمرین حجمی از فضاهای فرهنگی (فرهنگسرا) ، تمرین آنالیز سایت پیشنهادی پروژه

هفته ششم : تمرین حجمی از فضاهای فرهنگی (فرهنگسرا) ، ارائه پروژه ای گروهی ( استانداردها و اصول دسته بندی فضای فرهنگسرا )

هفته هفتم : اسکیس یک روزه از دیاگرام ارتباطات فضایی ،برنامه ریزی فیزیکی ، ایده اصلی و حجم پیشنهادی پروژه فرهنگسرا

هفته هشتم : کرکسیون طراحی پلان های فضای فرهنگی (فرهنگسرا) ، ارائه پروژه های گروهی (رویکردهای نوین طراحی و معرفی منابع )

هفته نهم : کرکسیون طراحی پلان های فضای فرهنگی (فرهنگسرا) ، ارائه پروژه های گروهی ( اصول اقلیمی و طراحی سایت فضاهای فرهنگی )

هفته دهم : کرکسیون طراحی پلان های فضای فرهنگی (فرهنگسرا) ، ارائه پروژه های گروهی ( اصول ایمنی و سیر تحول فضاهای فرهنگی )

هفته یازدهم : کرکسیون طراحی پلان های فضای فرهنگی (فرهنگسرا) ، ارائه پروژه های فردی ( تحلیل نمونه پروژه های شاخص فرهنگی )

هفته دوازدهم: کرکسیون طراحی نما و مقطع فضای فرهنگی (فرهنگسرا )، ارائه پروژه های فردی ( تحلیل نمونه پروژه های شاخص فرهنگی )

هفته سیزدهم : کرکسیون طراحی نما و مقطع فضای فرهنگی (فرهنگسرا )، ارائه پروژه های فردی ( تحلیل نمونه پروژه های شاخص فرهنگی )

هفته چهاردهم : کرکسیون طراحی حجم فضای فرهنگی (فرهنگسرا )، ارائه پروژه های فردی ( تحلیل نمونه پروژه های شاخص فرهنگی )

هفته پانزدهم : اسکیس یک روزه از پلان ها، نماها ، مقاطع و حجم فضای فرهنگی (فرهنگسرا ) – تحویل موقت

هفته شانزدهم : کرکسیون سایت پلان فضای فرهنگی (فرهنگسرا ) و شیت بندی و نحوه ارائه کلیه مدارک پروژه پایان ترم

نمونه های بررسی شده باید دایره بزرگتری را شامل می شد … و جای اساتید پیشرو و متفکری  چون زاها حدید ، رنزو پیانو و … خالی مانده است (اضافه شدن این لیست در برنامه آینده است …)

از توضیحات اساتید (توضیح مربوط به آنتونی را از کتاب بوطیقای معماری بخوانید) چنین بر می آید که وجود الگوی همسان ، چه مفهومی باشد مثل طراحی کاخ بر اساس شعر هومر، و یا فرمی باشد مثل طراحی هتل بر اساس رویکرد تغییر پذیری فرم و چه ترکیبی از هردو و در جستجوی خلق فضای معماری باشد، نشان دهنده “برنامه یکسان” برای پیمودن “یک راه” و یاد گیری “یک شیوه” از انبوه راهبرد های خلاقیت به سوی طراحی معماری است، این در نوع خود ناب ترین رویکرد در آموزش طراحی معماری است. در دل این طرح ها ، خلاقیتها ، تلاشها و اندیشه های ژرف و جستجوگرانه ای نهفته است. روحیه جستجو گری که به “استاد و دانشجو” همزمان نسبت داده می شود.

هر چند در هر دوره از دروس طراحی معماری ، طرح های کاملا متفاوتی خلق میشوند اما حال و هوا و حس نهفته در طرح ها تابعی از میزان جستجوگری استاد و دانشجو و جو فکری حاکم بر فضای آموزش طراحی است. طرح های خروجی دانشگاه تهران و مدرسه معماری AA به هم شبیه نیستند … فضای فکری این دو دانشکده نیز متفاوتند، اما طرح های خروجی هر کدام از این دو دانشگاه نیز در مقیاس کلان از یک جو عمومی برخوردارند. در این فضای عمومی حاکم ، هر روز ایده های نو و اندیشه های جدید به منصه ظهور میرسد … معماری همچون موسیقی و خلاقیت راهی قابل یادگیری و تمرین است اما وجود بستر مشابه طراحی و روند تمرین مشابه نباید ما را به اندیشه “یکسانی” طرح هایی وادارد که با تلاش چند ماهه دانشجویان و اساتید به ثمر رسیده است.

پایان